Tweeduizend jaar lang was het confucianisme de officiële staatsreligie van China. Het bracht eenheid in het regeringssysteem van een staat die verdeeld werd door feodale strubbelingen en burgeroorlog. Tijdens de Han-dynastie (206 v.Chr. - 220 na Chr.) werden functionarissen verplicht om confuciaanse teksten te lezen. Later, onder het bewind van de Yuan keizers (1279 - 1368), vormden deze teksten zelfs de basis van het ambtenarenexamen. Alleen wie over voldoende kennis van het confucianisme beschikte, kon een staatsambt met succes vervullen, zo werd er gesteld. Dit had wel tot gevolg dat het confucianisme een conservatieve richting insloeg. Het werd door overheden gezien als een middel om de orde te bewaren en de bestaande klassenmaatschappij te rechtvaardigen.

Hoe komt het dat het confucianisme zo’n belangrijke rol heeft gespeeld in de Chinese geschiedenis?

Confucius (551 v.Chr. - 479 v.Chr.) werd geboren in een familie van grootgrondbezitters, maar door de anarchistische ontwikkelingen binnen de Chinese maatschappij raakten zij alles kwijt. Confucius voorzag in zijn levensbehoefte door les te geven. Hij was zo succesvol dat hij na enige tijd een hele schare volgelingen had. Hiermee trok hij van provincie naar provincie om zijn leer te verkondigen. Hij werd veelal met open armen ontvangen maar er werd niet altijd goed naar hem geluisterd.

Na zijn dood werden veel van zijn doctrines geïnterpreteerd en geformaliseerd door zijn leerlingen. Zij tekenden bijvoorbeeld De Gesprekken op: een serie van korte uitspraken die Confucius tijdens zijn leven had gedaan.

Confucius gaf met zijn denken inhoud aan de gebruiken en ceremonieën die reeds voor zijn tijd een belangrijke plaats in de Chinese maatschappij innamen. Het probleem was dat deze riten steeds meer als uitwendig vertoon werden gezien zonder wezenlijke betekenis. De kracht van Confucius’ denken lag dus in het feit dat hij voortbouwde op bestaande principes maar deze terugbracht naar de innerlijke belevingswereld van de mensen.

In het confucianistische denken worden riten (li) veel breder geïnterpreteerd dan wij in het Westen gewend zijn. Het duidt eerder het handelen in het algemeen dan een specifieke handeling die slechts betekenis heeft binnen een bepaalde context. Het doel binnen het confucianisme is dus om te leven volgens de li, oftewel om juist te handelen. En om juist te handelen moet men zich zoveel mogelijk ontwikkelen, zowel op sociaal als intellectueel niveau. In dit opzicht is er een duidelijke parallel met Plato (ca. 427 v.Chr. - 347 v.Chr.), die stelde dat onrechtvaardigheid voortkwam uit onwetendheid. Zo zegt Confucius:

“From the king down to the common people, all must regard the cultivation of the self as the most essential thing” (uit De grote leer [“Daxue”]).

Confucius brengt de li (het handelen) onder in een breder waardesysteem, waarin de medemenselijkheid (ren) centraal staat. Hierbij gaat het erom op harmonieuze wijze samen te leven. Het individu maakt deel uit van een groter geheel: de samenleving. Deze kan slechts gezond kan zijn als het individu de juiste maatschappelijke rol vervult. Maar het individu kan slechts de juiste maatschappelijke rol vervullen als hij in harmonie is met zichzelf, vanwaar het imperatief zich zoveel mogelijk te ontwikkelen, want:

“The ancients who wanted to manifest their bright virtue to all in the world first governed well their own states.

“Wanting to govern well their states, they first harmonized their own clans.

“Wanting to harmonize their own clan, they first cultivated themselves.

“Wanting to cultivate themselves, they first corrected their minds.

“Wanting to correct their minds, they first made their wills sincere.

“Wanting to make their wills sincere, they first extended their knowledge” (uit De grote leer [“Daxue”]).

Oftewel: een betere, gezondere, meer harmonieuze maatschappij begint bij jezelf. Het moge duidelijk zijn dat staatshoofden zich door een dergelijke filosofie voelen aangesproken. Het is dan ook niet verwonderlijk dat keizer Han Wudi (156 v.Chr. - 97 v.Chr.) het confucianisme boven het taoïsme verkoos, aangezien de laatste een zekere subversieve houding ten opzichte van externe autoriteit in zich draagt.

Met het ontstaan van de Chinese republiek in 1911 verdween ook de keizerlijke religie naar de achtergrond. In 1949, toen de communistische volksrepubliek werd uitgeroepen, werd het confucianisme zelfs verboden. Het lijkt echter alsof de huidige regering het belang van Confucius voor de Chinese samenleving steeds meer erkent. Zo vond in december 2010 de onthulling plaats van een acht meter hoog standbeeld van de filosoof op het Plein van de Hemelse Vrede. Confucius is nog lang niet dood, zo lijkt het.

N.B. De Engelse vertaling van De grote leer (“Daxue”) is door Charles Muller, te vinden op deze website. 

bron: Tegenlicht