Latijns-Amerika werd in de twintigste eeuw lange tijd gekenmerkt door militaire regime’s en dictaturen. Bijna ieder land heeft zo zijn eigen geschiedenis van politieke repressie, mensenrechtenschendingen en moorden en verdwijningen. Alleen Cuba is nog over, verder heeft het continent zich ontdaan van de politieke repressie. Maar daarmee is de kous nog niet af. Nu moet het verleden nog verwerkt worden.

Een snelkookpan, waar de deksel voortdurend van afvloog. Zo is het continent in de 20e eeuw meermalen omschreven. Inmiddels is het grootste deel van de regio in stabieler vaarwater terecht gekomen. Maar de rol van een aantal donkere bladzijden uit het verleden is nog lang niet overal publiekelijk bespreekbaar. De nieuwe machthebbers weten vaak niet precies hoe met de spoken uit het verleden om te gaan. Veel misdadigers van toen zitten nog op hun plaats.

De verzoening met het verleden kon voor velen beginnen in oktober 1998. Toen werd voormalig Chileens dictator Augusto Pinochet in Londen gearresteerd. Een nieuw hoofdstuk in het internationaal recht. Elk staatshoofd weet sindsdien dat hij door de internationale gemeenschap ter verantwoording kan worden geroepen. En dat telt, juist ook voor de onderdrukten, zegt Marlies Stappers.

Stappers werkt voor Solidaridad en was lid van de waarheidscommissie van Guatemala, een land waar tijdens de dictatuur en de burgeroorlog 200.000 mensen omkwamen. Ondanks haar door een huwelijk verkregen Nederlandse achternaam is ze Guatemalteek. ,,De arrestatie van Pinochet vulde ook in Guatemala dagenlang de voorpagina’s van de kranten. Je kon merken dat de bevolking hieruit hoop putte, dat er toch nog zoiets als rechtvaardigheid bestond.

Helaas is de praktijk echter, 10 jaar na het vredesakkoord dat een eind maakte aan 36 jaar oorlogsgeweld, nog weinig veranderd. De mensen die destijds oorlog voerden, verdienen nu geld met zware criminaliteit. In kleine dorpen op het platteland wonen vrouwen naast de moordenaars van hun man. Van de 10.000 zaken, worden er 2000 min of meer uitgezocht, nog geen tien leiden tot een veroordeling. Dan kijk je wel uit voor je je buurman aangeeft. Angst regeert, vooral op het platteland.”  

Stappers: ,,Een bisschop die voorwerk voor de waarheidscommissie van Guatemala verrichtte, werd twee dagen na de publicatie van zijn rapport gevonden. Dood. Om precies te zijn vermoord. Zijn hoofd was met stenen kapot geslagen. Een gruwelijke manier van terreur, zoals die ook tijdens de burgeroorlog gebruikelijk was.”

Guatemala spant samen met Colombia en Haïti de kroon wanneer het gaat om straffeloosheid. In andere landen, zoals Chili, Argentinië, Uruguay en Peru, gaat het beter. Economisch groeien de landen, de democratie oogt steeds stabieler. ,,In Argentinië liggen de verhalen uit de tijd van de militaire junta’s gewoon op straat. Daders betoonden uit zichzelf spijt in interviews in media,” zegt Katrien Klep.  Toch blijft een groot deel van de schuldigen voorlopig ongestraft.

Antropologe Klep van de Universiteit Utrecht onderzoekt hoe een maatschappij trauma’s verwerkt. ,,Vaak hebben mensen, kort na een revolutie of vredesakkoord, meer de neiging om naar de toekomst te kijken. Ze willen liever niet naar het verleden kijken. En hun geliefde nog een keer verliezen. Na een tijdje verandert dat.”

.

“Een andere reden waarom verzoening, in de vorm van maatschappelijke discussie en waarheidscommissie naar Zuid-Afrikaans model niet van de grond komen is omdat: ,,vaak delen van de elite uit die tijd nog steeds op hun plaats zitten. Bovendien kun je moeilijk in een keer alle ambtenaren oppakken, omdat dan het land niet meer wordt bestuurd,” zegt Klep.

Stappers: ,,de mensen die verantwoordelijk waren voor operatie Condor, zijn voor een deel nog steeds verantwoordelijk voor politie, leger en justitie. Operatie Condor was een samenwerkingsverband tussen de verschillende geheime diensten van Latijns Amerika en de VS, die waarschijnlijk aan enkele duizenden naar een buurland uitgeweken dissidenten het leven heeft gekost.”

Van der Ree: ,,Een man als Pinochet werd bovendien niet door iedereen als dictator gezien. Tijdens het no – si referendum uit 1988 stemde 43% si, Pinochet moet blijven. Deze mensen konden de harde hand van een dictator wel waarderen. ,,Anders waren we er nu net zo aan toe geweest als Cuba” is de redenatie van de groep Chilenen. De ,,waar gehakt wordt vallen spaanders” motivatie, noem ik het ook wel eens. Pinochet heeft 3000 mensen vermoord, maar viel in zij eigen land pas echt in ongenade door de corruptiebeschuldigingen.

In landen als Chili en Uruguay gaat het ronduit goed met de economie. ,,Maar de mensen zijn niet gelukkig,” aldus Gerard van der Ree, historicus en Latijns-Amerika kenner van de Leidense Universiteit. Hij is net terug uit Chili. ,,De toekomst is veiliggesteld, nu de spoken uit het verleden nog verjagen.” 

Stappers: ,,Uit het feit dat slachtoffers gecriminaliseerd worden, als aanstellers afgeschilderd worden of als slechte vaderlanders blijkt dat het verleden omstreden is. Grote delen van het Latijns-Amerika wijzen hun verleden nog niet af!

In Chili en Argentinië zijn de maatschappelijke discussie en justitie op gang gekomen, in de kleine landjes van Midden-Amerika niet. Die landen zijn volgens Stappers niet ,,sexy” genoeg om internationale druk te genereren. Bovendien hebben Chili en Argentinië een actief internationaal lobbyende middenklasse. Maar toch gaat de verzoening met het verleden ook hier langzaam. Van der Ree: ,,kijk naar Bachelet. Zij is de eerste vrouwelijke president van Chili. Ze is zelf gemarteld, haar vader is vermoord, en toch lijkt ze niet anders dan een gematigde toon aanslaan. In Spanje werden vorig jaar de eerste massagraven blootgelegd, 30 jaar na Franco’s dood. Het zal onze tijd wel duren, denken velen hier.”